آیه قل للمخلفین من الاعراب (شأن نزول)برخی از اهل سنت برای اثبات خلافت ابوبکر به آیه «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْاَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ» استدلال کرده‌اند. در این مقاله به این موضوع می‌پردازیم که آیا آیه «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْاَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ» درباره جنگ‌های ابوبکر با اصحاب رده نازل شده و دلالتی بر اثبات خلافت ابوبکر دارد یا خیر؟ ۱ - طرح شبههدر سوره فتح آیه ۱۶ ضمن آیه دعوت اعراب می‌فرماید: «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْاَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ اِلَی قَوْمٍ اُولِی بَاْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ اَوْ یُسْلِمُونَ فَاِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ اَجْرًا حَسَنًا وَاِنْ تَتَوَلَّوْا کَمَا تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا اَلِیمًا؛ ای رسول! به اعرابی که از جنگ تخلف کردند بگو بزودی برای جنگ با قومی شجاع و نیرومند دعوت می‌شوید که جنگ و مباره کنید تا وقتی که تسلیم شوند. در این صورت اگر اطاعت کردید خدا به شما اجر نیکو خواهد داد و اگر نافرمانی کنید چنان که از این پیش مخالفت کردید خدا شما را به عذابی دردناک معذب خواهد کرد.» بعد از نزول آیه کریمه بجز غزوه تبوک در زمان خود رسول خدا غزوه‌ای پیش نیامده است و در غزوه تبوک نه جنگی رخ داد و نه کافری مسلمان شد؛ پس لابد مراد از آن! جنگ با مرتدین عرب در خلافت صدیق و جنگ با کفار و فارس و روم در خلافت فاروق است و الا جمله «تقاتلونهم او یسلمون» بی محتوا خواهد ماند. لذا اگر خلافت شیخین حق نباشد این وعده الهی ثابت نیست و نسبت خلف وعده به ذات رب العالمین در شان مسلمان نیست. ۲ - زمان نزول آیهیکی از آیاتی که اهل سنت برای تصحیح خلافت ابوبکر و عمر به آن استدلال می‌کنند، آیه ۱۶ سوره فتح است. نمونه از استدلال آن‌ها را در سؤال بالا مشاهد کردید. انشاء الله ما با استفاده از کتاب‌های تفسیری خود اهل سنت به آن پاسخ خواهیم داد. این سوره طبق تصریحی که بسیاری از مفسرین دارند، در سال ششم هجرت و بعد از بازگشت از صلح حدیبیه نازل شده است. ۲.۱ - سخن ابنحیانابنحیان اندلسی در این باره می‌نویسد: هذه السورة مدنیة، وعن ابن عباس انها نزلت بالمدینة، ولعل بعضا منها نزل، والصحیح انها نزلت بطریق منصرفه صلی الله علیه وسلم) من الحدیبیة، سنة ست من الهجرة، فهی تعد فی المدنی. این سوره، مدنی است. ابن عباس گفته است که در مدینه نازل شده است. شاید بعضی از آن در مدینه نازل شده باشد؛ ولی قول صحیح این است که این سوره در بازگشت از صلح حدیبیه در سال ششم هجری نازل شده است؛ بنابر این مدنی به حساب می‌آید. بنابر این، این ادعا که «بعد از نزول آیه کریمه بجز غزوه تبوک در زمان خود رسول خدا غزوه‌ای پیش نیامده است» سخنی است غیر قابل قبول؛ زیرا بعد از نزول آیه، جنگ‌های زیادی؛ از جمله جنگ حنین با اهل هوازن و طائف و نیز جنگ موته با کفار روم اتفاق افتاده است که هر کدام از آن‌ها از شدیدترین و مشکل‌ترین جنگ‌های دوران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است؛ پس هیچ دلیلی وجود ندارد که ما این آیه را مختص زمان بعد از رحلت رسول خدا بدانیم. ۲.۲ - سخن سیوطیجلال الدین سیوطی از علما و مفسرین بزرگ و بنام اهل سنت، در این باره می‌نویسد: قل للمخلفین من الاعراب ستدعون الی قوم اولی باس شدید قال فدعوا یوم حنین الی هوازن وثقیف فمنهم من احسن الاجابة ورغب فی الجهاد. به اعرابی که از جنگ تخلف کرده‌اند، بگویید که به زودی به جنگ سختی دعوت خواهید شد. پس در روز حنین دعوت شدند که برخی از آن‌ها دعوت خداوند را اجابت و به سوی جهاد رغبت نشان دادند. واین روایت را در تایید نظر خودش نقل می‌کند: اخرج سعید ابن منصور وابن جریر وابن المنذر والبیهقی عن عکرمة وسعید بن جبیر رضی الله عنه فی قوله ستدعون الی قوم اولی باس شدید قال هوازن یوم حنین. سعید ابن منصور و ابن‌جریر و ابن‌منذر و بیهقی از عکرمه و سعید بن جبیر نقل کرده‌اند که آیه «ستدعون الی قوم اولی باس شدید» درباره جنگ با هوازن در روز جنگ حنین نازل شده است. ۲.۳ - سخن فخر رازیفخر رازی، بزرگترین مفسر اهل سنت در این باره بحث مفصلی را انجام داده و می‌نویسد: وفی قوله (ستدعون الی قوم اولی باس شدید) وجوه... ثالثها: هوازن وثقیف غزاهم النبی صلی الله علیه وسلم، واقوی الوجوه هو ان الدعاء کان من النبی صلی الله علیه وسلم وان کان الاظهر غیره... در باره آیه «ستدعون...» چند قول وجود دارد... قول سوم این است که درباره دو قبیله هوازن و سقیف نازل شده است که پیامبر با آن‌ها جنگید. قوی‌ترین قول همین است؛ زیرا آن که مردم را به جنگ دعوت می‌کرده، خود پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است؛ اگرچه اظهر قول دیگر است. ۲.۴ - سخن غرناطیو غرناطی کلبی می‌نویسد: (ستدعون الی قوم اولی باس شدید) اختلف فی هؤلاء القوم علی اربعة اقوال الاول انهم هوازن ومن حارب النبی صلی الله علیه وسلم فی غزوة خیبر والثانی انهم الروم اذ دعا رسول الله صلی الله علیه وسلم الی قتالهم فی غزوة تبوک والثالث انهم اهل الردة من بنی حنیفة وغیرهم الذین قاتلهم ابوبکر الصدیق والرابع انهم االفرس ویتقوی الاول والثانی بان ذلک ظهر فی حیاة رسول الله صلی الله علیه وسلم. در باره آیه «ستدعون...» چهار قول وجود دارد: ۱. در بارهء هوازن و کسانی که در خیبر با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جنگیدند نازل شده است. ۲. در باره رومی‌ها نازل شده است که پیامبر مردم را به جنگ با آن‌ها دعوت کرد. ۳. درباره اهل رده از بنی‌حنیفه و دیگران که ابوبکر با آن‌ها جنگید؛ ۴. اهل فارس مراد باشد. قول اول و دوم قوی‌تر است؛ چرا که این دعوت در زمان خود رسول خدا بوده است. در نتیجه این آیه هیچ ربطی به خلافت ابوبکر و یا عمر ندارد. ۳ - پانویس۴ - منبعموسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «آیا آیه «قل لِلمخلفِین مِن الاعرابِ...» در باره جنگ‌های ابوبکر با اهل رده نازل شده است؟» |